مخاطرات كارِ پنهان كودك
كاميل احمدي
در همه قرن‌هاي گذشته همواره كودكاني بوده‌اند كه هرگز فرصت و مجال كودكي كردن نيافتند و ناگزير از فقر مجبور شدند كار كنند، بسياري از اين كودكان يا سرِ زمين‌هاي كشاورزي صبح را به شام مي‌رساندند يا چوپاني مي‌كردند، اما پس از انقلاب صنعتي و تمايل كارفرمايان براي استفاده از نيروي كار ارزان‌قيمت، دنيا با پديده‌اي مواجه شد به نام «كودكان كار»؛ پديده‌اي كه بهره‌كشي از كودكان را با هدف منافع اقتصادي به شكل ساختاري در جوامع نهادينه كرد. در واقع پس از انقلاب صنعتي بود كه كودكان در كارخانه‌هاي بزرگ و كوچك به كارهايي گمارده شدند كه از توان جسمي آنها خارج بود و سلامت روح و روان‌شان را هم به خطر مي‌انداخت. كودكاني كه از كمترين حقوق بي‌بهره بودند و از طرف حكومت‌ها هم حمايت نمي‌شدند.
سازمان جهاني كار در سال 1973 براي پايان دادن به هر نوع بهره‌كشي از كودكان، «كنوانسيون حداقل سن استخدام» را تصويب كرد. اين پيمان‌نامه به كشورهاي عضو اجازه مي‌داد، براي كارهاي سبك افراد داراي پانزده سال تمام را استخدام كنند و براي كارهاي سخت كه سلامت روان و جسم كارگر را به خطر مي‌اندازد حداقل سن استخدام 18 سال تمام تعيين شد. با وجود اينكه كشورهاي عضو اين پيمان‌نامه موظف شده بودند از كودكان در برابر هرنوع بهره‌كشي حمايت كنند اما پديده كارِ كودك هر روز ابعاد تازه‌اي پيدا مي‌كرد و اگرچه كودكان به‌طور قانوني به استخدام درنمي‌آمدند اما بهره‌كشي از آنها به اشكال غيرقانوني ادامه داشت.بهره‌كشي از كودكان و استثمار آنها در سال 1999 سازمان جهاني كار را بر آن داشت كه «كنوانسيون بدترين شكل‌هاي كار كودكان» را به تصويب برساند. كشورهاي امضاكننده اين كنوانسيون خود را متعهد مي‌دانستند كه براي حذف بدترين اشكال كار كودكان اقدامات فوري را به انجام برسانند. اما كنوانسيون جهاني حذف بدترين اشكال كار كودك نيز نتوانست به بهره‌كشي و استثمار كودكان در دنياي مدرن پايان بدهد، از همين‌رو بود كه سازمان جهاني بهداشت در سال 2002 به عنوان سومين اقدام خود پيشنهاد تعيين روزي را براي مبارزه با كار كودك در تقويم جهاني به سازمان ملل ارايه داد. اينگونه بود كه 12 ماه ژوئن برابر با 22 خرداد به عنوان روز جهاني مبارزه با كار كودك اعلام شد. بر اساس گزارش سازمان بين‌المللي كار، در سال ۲۰۱۸ در سراسر جهان ۱۵۲ ميليون كودك ميان ۵ تا ۱۷ سال قرباني پديده «كار كودك» بوده‌اند. يونيسف فقر را به عنوان مهم‌ترين دليل كار كودك اعلام كرده و گفته تا زماني كه فقر در كشورها به‌طور كامل ريشه‌كن نشده اميدي به پايان بخشيدن به كار كودك نيست. در ايران، طبق آمار رسمي دو ميليون و طبق آمارهاي غيررسمي پنج ميليون كودك كار وجود دارد. كودكاني كه در زمين‌هاي كشاورزي، كف خيابان و كارگاه‌هاي زيرزميني كار مي‌كنند و از حقوق اوليه خود مثل آموزش و بهداشت محروم مانده‌اند.در ميان انواع كارهايي كه كودكان انجام مي‌دهند، كار در كارگاه‌هاي زيرزميني از آن‌جا كه ماهيت پنهان دارد، يكي از بدترين اشكال كار كودكان محسوب مي‌شود، چرا كه آنها را با صدمات جسمي، روحي و حتي جنسي روبه‌رو مي‌كند. بر اساس كنوانسيون حذف فوري بدترين اشكال كار كودكان، كارفرمايان اجازه ندارند كودكان زير 15 سال را به كار بگيرند و براي كارهاي سخت كه سلامت جسم و روان كارگر را به خطر مي‌اندازد نيز استخدام افراد زير 18 سال ممنوع است اما آنچه در عمل اتفاق مي‌افتد غير از اين است. در بسياري نقاط دنيا و از جمله ايران، برخي كودكان در كارگاه‌هاي خانوادگي بدون داشتن حقوقي مشخص به كار گرفته و بسياري ديگر توسط كارفرمايان به صورت غير قانوني به كارهاي سخت گمارده مي‌شوند. در اين نوع كار چون ماهيت آشكار و علني ندارد حقوق كودكان به راحتي نقض مي‌شود. از طرف ديگر هم نظارت مستمر و كارآمد بر عملكرد كارگاه‌هاي كوچك باعث شده كارفرمايان سودجو هم كودكان نابالغ را به كار بگيرند و هم به راحتي حقوق آنها را نقض كرده و استثمار كنند. كارِ پنهان كودك پديده‌اي است كه از چشم‌ها پنهان مانده؛ به نظر مي‌رسد نه دولت نظارت چنداني بر آن دارد و نه نهادها و انجمن‌هاي مردم‌نهاد امكانات و دسترسي چنداني به اين بخش دارند. اين در حالي است كه كار در كارگاه‌هاي كوچك، كارگاه‌هاي خانگي و در مواردِ بسياري كارگاه‌هاي غيرقانوني يا به عبارتِ دقيق‌تر، كارِ غيرقانوني كودك در بخش غيررسمي اقتصادي، مي‌تواند بيشترين آسيب‌ها را براي كودكان به همراه داشته باشد.
هرچند كودكان در خيابان در معرض آسيب‌هاي مختلف جسمي و رواني قرار دارند اما مخاطراتي كه كودكان كار را در كارگاه‌هاي زيرزميني تهديد مي‌كند به مراتب بيشتر است.
در خيابان، به سبب آشكار بودن وضعيت و آزادي عمل، كودك توانايي بيشتري براي مراقبت از خود نسبت به كار در كارگاه‌ها و محيط‌هاي بسته دارد. يكي از جنبه‌هاي پنهان‌تر كار كودك، «آزارها و خشونت‌هاي فيزيكي» است كه در كارگاه‌هاي زيرزميني كودكان متحمل مي‌شوند و به دليل همان ماهيت پنهان اين نوع كار شايد هرگز كسي متوجه نشود كه بتواند به كودك كمك كند.اهميت وضعيت كودكان در محيط بسته كارگاه‌هاي زيرزميني و آسيب‌هايي كه آنها را تهديد مي‌كند، ضرورت توجه و حمايت از آنها را بيش از پيش كرده است. هم اكنون كه پس از سال‌ها لايحه حمايت از كودكان و نوجوانان تصويب شده و به صورت قانون درآمده مي‌توان اميدوار بود كه زير چتر قانون و با حمايت‌هاي كارساز اجتماعي براي پايان بخشيدن به كارهاي مشقت‌زاي كودكان عزم خود را جزم كنيم. روز جهاني مبارزه با كار كودك، مي‌تواند نقطه آغاز مغتنم و مباركي باشد. باشد كه روياي كودكان را به آنها بازگردانيم و به رنج آنها پايان بدهيم.